Spis treści
Większość dyskusji wobec NIW koncentruje się wokół pieniędzy. I słusznie, bo pieniądze pełnią tu rolę niebagatelną, ale – jak to śpiewa Kuba Sienkiewicz – „pieniądze to nie wszystko”. Organizacje chcą być przede wszystkim partnerem dla administracji. Dlatego tak ważne są zaprojektowane rozwiązania instytucjonalne, które konkretnie umiejscawiają organizacje pozarządowe w systemie funkcjonowania państwa. Jak już widzieliśmy, reforma sektora obywatelskiego w wydaniu obecnej władzy, to w zasadzie próba przysypania „górą grosza” tego, że w zasadzie nic na lepsze się nie zmieniło. Tak jest zarówno w kwestii prawa dla organizacji, jak i podejścia władzy do organizacji (Kliknij). Inaczej jest w kwestii wielkiej reformy instytucjonalnej, gdzie dokonano rewolucji. Tu zmieniło się wiele, ale chyba tylko na gorsze.
Autor: Piotr Frączak
Było źle
Przypomnijmy, jak było do roku 2015. Głównym miejscem, gdzie toczyła się dyskusja o problemach organizacji, była Rada Działalności Pożytku Publicznego. Ciało to skonstruowane tak, jakby miało być ciałem dialogu obywatelskiego (miejscem uzgadniania stanowisk z rządem analogicznie do np. Rady Dialogu Obywatelskiego czy Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu), nie spełniało takich funkcji. Po pierwsze, kompetencyjnie było to jedynie ciało opiniująco-doradcze i to doradzające jedynie ówczesnemu Ministrowi Pracy. Po drugie, zasiadający w nim przedstawiciele organizacji pozarządowych byli nominowani przez Ministra. Do obsługi Rady został powołany Departament Pożytku Publicznego, który jak to często zdarza się w instytucjach, szybko się usamodzielnił. Jego rola wzrosła jeszcze po stworzeniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (Departament obsługiwał ten konkurs grantowy) i podjęciu tematu ekonomii społecznej. Tu krótkie wyjaśnienie – ważne dla dalszych rozważań – ekonomia społeczna początkowo była traktowana jako coś niezależnego od pożytku. Pierwsze skrzypce miały grać spółdzielnie socjalne, a obszarem działań była działalność gospodarcza powiązana z zatrudnieniem socjalnym. Z uwagi na silne dofinansowanie z Funduszy Europejskich m.in. systemu wsparcia ekonomii społecznej jej rola wzrastała, a z uwagi na ułomność instytucji spółdzielni socjalnych rosła rola organizacji pozarządowych.
Oczywiście organizacje nie były zadowolone z takiego systemu dialogu. Postulowano więc – m.in. w pracach nad Strategiczną Mapą Drogową Rozwoju Sektora Obywatelskiego – zwiększenie reprezentatywności pozarządowych członków RDPP, zwiększenie roli dialogu obywatelskiego. Zabiegano również o to, by ekonomia społeczna w większym stopniu wykorzystywała potencjał społeczeństwa obywatelskiego i to nie tylko w obszarze zatrudnienia socjalnego. Wydawało się, że władza zaczyna nie tylko widzieć problem, ale także zechce podjąć działania w kierunku zmian. Postanowiono wzmocnić RDPP m.in. przez możliwość rozszerzenia Rady o nowych członków ze strony pozarządowej (por. Rafał Kowalski W pogoni za dialogiem: Kliknij). Powołano Krajowy Komitetu Rozwoju Ekonomii Społecznej (Zarządzenie nr 7 Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 lutego 2015 r.), który jednak silnie był związany z systemem pożytku publicznego (sekretarzem był Dyrektor Departamentu Pożytku Publicznego) i miał włączać silniej organizacje pozarządowe w debatę nad przyszłością ekonomii społecznej. Trudno przesądzać, czy oczekiwane zmiany by nadeszły, bo czas przedwyborczy sprzyja rozbudzaniu nadziei…
Zmiany, zmiany, zmiany…
Po wyborach wszystkie dotychczasowe plany upadły. Nowa władza miała swój pomysł na wzmocnienie społeczeństwa. Wyszedł z tego bardzo rozbudowany, ale chyba niefunkcjonalny system, a właściwie…
1. Dwa systemy. Przeniesienie Rady Działalności Pożytku Publicznego wraz z częścią pracowników Departamentu (oczywiście odpowiednio zwiększając zatrudnienie) i kompetencjami odbywało się przy oporze Ministerstwa Rodziny. W efekcie wprowadzonych zmian mamy więc praktycznie dwa (co najmniej, bo choćby swoistym systemem, podległym Ministerstwu Rolnictwa, są np. Koła Gospodyń Wiejskich) różne, autonomiczne porządki – „pożytek publiczny” i „ekonomia społeczna”. W tej analizie dalej skupię się na pożytku, ale warto pamiętać, że to tylko fragment tej skomplikowanej układanki.
2. Przewodniczący Komitetu ds. Pożytku Publicznego. To najważniejsza osoba w tym systemie i, trudno nie podejrzewać, że funkcja ta była specjalnie tworzona pod konkretną osobę. Początkowo bowiem przewidywano, że wystarczy tu Pełnomocnik Rządu ds. Społeczeństwa Obywatelskiego (funkcja ta nadal istnieje, ale jest od lat nieobsadzona), ale doświadczenia pierwszych lat rządów PiS pokazały jasno, że jest to stanowisko o zbyt małym umocowaniu w rządzie. Konieczne więc było wyznaczenie kogoś, kto będzie miał i kompetencje, i jednocześnie realną władzę. Kto był do tego lepszy niż wicepremier, który miał wiodąca rolę w pisaniu programu dotyczącego wspierania społeczeństwa obywatelskiego. Otrzymał więc władzę zaiste imponującą. Co więcej kolejne projekty starają się tę władzę powiększyć (por. np. Adela Gąsiorowska Czekają nas groźne zmiany w kontrolach! I to bez konsultacji – Kliknij, czy stanowisko OFOP i FDP w sprawie projektu ustawy o sprawozdawczości – Kliknij). Czy jednak posiadanie szerokich uprawnień oznacza realny wpływ? Po pięciu latach działania Przewodniczącego i nowego systemu instytucjonalnego można mieć poważne wątpliwości.
3. Komitet ds. Pożytku Publicznego. Jeśli skuteczność działania Przewodniczącego budzi wątpliwości, tym bardziej wątpliwości budzi działalność samego Komitetu, którego pracami kieruje Przewodniczący. Komitet nie ma znaczących kompetencji. Do zadań Komitetu należą np. 1) koordynowanie i monitorowanie współpracy organów administracji rządowej z sektorem organizacji pozarządowych oraz innych zorganizowanych form społeczeństwa obywatelskiego, 2) przygotowywanie i konsultowanie z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 programów wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz monitorowanie ich wdrażania, 3) opracowywanie i opiniowanie projektów aktów prawnych w zakresie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jednak praktyka (zob. Piotr Frączak: Komitet do spraw Pożytku Publicznego to w zasadzie fikcja i fasada – Kliknij) pokazuje, że Komitet jest tylko dodatkiem do funkcji Przewodniczącego. Pomysł na powstanie komitetu i funkcji przewodniczącego pojawił się nagle i był – jak się wydaje – odpowiedzią na postulaty organizacji w zakresie zwiększenia udziału organizacji w radzie Centrum Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Nie chciano dzielić się kompetencjami nawet z nominowanymi przez siebie organizacjami i dlatego, gdy wpuszczono do Rady NIW-u organizacje, dobudowano rządowe „wyższe piętro”.
4. Narodowy Instytut Wolności i Rada NIW-u. Narodowy Instytut jest agencją wykonawczą w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych powołaną do realizacji zadań zakresie wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, a także działalności pożytku publicznego i wolontariatu. Czy NIW pełni dobrze swoją rolę? Mimo tego, jak próbowaliśmy wykazać, że ani warunki prawne, ani całościowa polityka państwa nie polepszyły się, to jednak poszczególne programy mają zapewne wpływ na rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Tylko dobre badania ewaluacyjne, albo długofalowa obserwacja może stwierdzić, czy ten wpływ był pozytywny czy negatywny. Oczywistym jest bowiem, że wspieranie pewnych elementów systemu wpływa nie tylko na te elementy, ale i na cały system. Musimy więc jeszcze poczekać z oceną jaki wpływ będzie miało wspieranie organizacji harcerskich, czy organizacji uznawanych za uniwersytety ludowe. Także zobaczymy, czy wsparcie instytucjonalne (por. np. Anna Czyżewska, Pierwsza dziesiątka Narodowego Instytutu Wolności i zagmatwana procedura konkursowa – Kliknij) przełoży się na planowaną „zmianę elit” w sektorze. To co wydaje się pewne, to niewielki wpływ Rady NIW-u na podejmowane działania.
6. Rada Działalności Pożytku Publicznego. Wydaje się być największą przegraną tej systemowej zmiany. Formalnie przeniesiona do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów jest ciałem doradczym nie Premiera, ale Przewodniczącego ds. Komitetu Pożytku Publicznego. Pozbawiona została właściwie wpływu na dalszy rozwój ekonomii społecznej, na środki z Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (i oczywiście innych programów NIW). Nadal często jest ignorowana przez ministerstwa przy opiniowaniu aktów prawnych związanych z działalnością pożytku publicznego. Chociażby przy ostatniej systemowej zmianie w ramach prac nad projektem ustawy o aktywności zawodowej – choć przecież pożytek publiczny to i „promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy”, i „działalność na rzecz podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych”. O tym niedocenianiu roli RDPP niech świadczy fakt, że ustawa z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zasadach realizacji zadań finansowanych ze środków europejskich w perspektywie finansowej 2021-2027, która zmieniała kompetencje RDPP w związku z wyborami do komitetów monitorujących, w ogóle nie została poddana konsultacjom, czy opiniowaniu (Kliknij).
7. Rada Dialogu z Młodym Pokoleniem. Kolejnym ciałem, które powstało, wprowadzone ustawą z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, jest Rada Dialogu z Młodym Pokoleniem – organ opiniodawczo-doradczy Przewodniczącego Komitetu ds. Pożytku Publicznego… przez niego też powoływany. Z założenia zajmuje się problemami dużo szerszymi, niż zakreślonymi obszarem działania organizacji pozarządowych (m.in. wyrażanie opinii o projektach aktów prawnych oraz programach rządowych w zakresie dotyczącym młodego pokolenia, inicjowanie i wspieranie działań na rzecz zwiększania poziomu partycypacji obywatelskiej młodych ludzi w Rzeczypospolitej Polskiej) więc trudno odnaleźć przyczynę umiejscowienia jej w tej właśnie ustawie. Niewątpliwie jej powstanie ograniczyło dotychczasowe umocowanie i kompetencje RDPP.
Relacje systemowe. System ten jest jak widać rozbudowany, a do tego – jak się wydaje – pozbawiony jasnych granic kompetencyjnych. To, co go spaja w całość, to – być może – powiązania personalne. Pokażmy trzy kluczowe osoby (informacje za stronami rządowymi):
Piotr Gliński – Przewodniczący Komitetu ds. Pożytku Publicznego, Wiceprezes Rady Ministrów, minister kultury, dziedzictwa narodowego. Formalnie podejmuje wszystkie kluczowe decyzje.
Piotr Mazurek – 23 września 2020 roku powołany na urząd pełnomocnika rządu ds. polityki młodzieżowej. W listopadzie 2020 roku został wiceprzewodniczącym Komitetu do spraw Pożytku Publicznego, a także członkiem Rady Działalności Pożytku Publicznego. W lutym 2021 roku objął funkcję przewodniczącego Rady NIW-CRSO. Jest współprzewodniczacym Rady Dialogu z Młodym Pokoleniem. Wszedł także w skład Komitetów Sterująco-Monitorujących trzech programów rządowych wspierających trzeci sektor: Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich oraz Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Harcerskich i Skautowych (jako przewodniczący).
Wojciech Kaczmarczyk – W 2016 r. Sekretarz Stanu w KPRM i Pełnomocnik Rządu ds. Społeczeństwa Obywatelskiego, a następnie Dyrektor Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego w KPRM. Obecnie od 2017 r. Dyrektor Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Sekretarz Komitetu ds. Pożytku Publicznego. Współprzewodniczący Rady Działalności Pożytku Publicznego.
Tak więc z jednej strony kompetencje decyzyjne w jednym ręku, z drugiej dwie kluczowe osoby, są: 1. bezpośrednio związane funkcyjnie z Komitetem ds Pożytku Publicznego (wiceprzewodniczący i sekretarz), 2) współprowadzą dwa ciała dialogu (RDPP i RDMP), 3) mają bezpośredni wpływ na wydatkowanie pieniędzy w ramach programów NIW-u. W tym wypadku wszystkie ciała kolegialne ,jak Komitet ds Pożytku Publicznego, Rada Działalności Pożytku Publicznego, Rada Dialogu z Młodym Pokoleniem czy Rada Narodowego Instytutu Wolności pełnią raczej rolę dekoracyjną, wspierającą jedynie stworzony system instytucjonalny.
Składy osobowe ustawowych ciał – stan na 15 stycznia 2023 r.
Strona pozarządowa RDPP. Michał Budny – Fundacja Inicjatyw Lokalnych im. Prof. Waleriana Pańki; Patryk Czech – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży; Weronika Czyżewska – Waglowska – Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych; Wojciech Dec – Związek Stowarzyszeń Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych; Szymon Dziubicki – Konfederacja Inicjatyw Pozarządowych Rzeczpospolitej (od 10 sierpnia 2022 r.) – współprzewodniczący Rady; Alicja Gawinek – Opolskie Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarządowych; Wojciech Jachimowicz – Dolnośląskie Towarzystwo Regionalne; Natalia Janikowska – Stowarzyszenie Projekt Poznań; Edgar Kobos – Fundacja Polski Instytut Liderów; Jakub Kosowski – Akademicki Związek Sportowy; Tomasz Kujaczyński – Związek Harcerstwa Polskiego; Maciej Dawid Kunysz – Stowarzyszenie EKOSKOP; Paweł Kwaśniak – Konfederacja Inicjatyw Pozarządowych Rzeczpospolitej; Arkadiusz Malik – Fundacja im. Błogosławionego ks. Ignacego Kłopotowskiego; Marek Masalski – Polska Rada Ekumeniczna; Mariusz Mituś – Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (od 2 stycznia 2023 roku); Ewelina Nycz – Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”; Jarosław Nyk – Fundacja Kulskich na rzecz Relacji Polsko – Amerykańskich; Justyna Kalina Ochędzan – Wielkopolska Rada Koordynacyjna Związek Organizacji Pozarządowych; Piotr Palutkiewicz – Warsaw Enterprise Institute; Marzena Pieńkosz-Sapieha – Federacja Polskich Banków Żywności; Łukasz Samborski – Pomorska Sieć Centrów Organizacji Pozarządowych; Maciej Seweryn – Fundacja Polska Wielki Projekt; Ks. Stanisław Słowik – Caritas Diecezji Kieleckiej (od 2 stycznia 2023 roku); Jan Walczuk – Instytut Suwerennej; Agnieszka Wesołowska – Stowarzyszenie Aktywna Wieś Słup.
Odwołani z Rady Działalności Pożytku Publicznego VII kadencji. Marta Kowalczyk – Fundacja Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris (do 8 czerwca 2022 r.); Błażej Żuk – Fundacja im. Wojciecha Szczepaniaka (do 16 sierpnia 2022 r.); Tadeusz Mikołaj Albiński – Instytut Rzeczpospolitej im. Pawła Włodkowica (do 26 października 2022 r.); Jakub Horbacz – Fundacja Artemedia (do 9 listopada 2022 r.)
Skład Rady NIW-CRSO – strona pozarządowa: Wojciech Jachimowicz (Dolnośląskie Towarzystwo Regionalne) – przedstawiciel strony pozarządowej poparty przez 59 organizacji pozarządowych); Tymoteusz Zych – przedstawiciel strony pozarządowej poparty przez 62 organizacje pozarządowe; Jarosław Bierecki – przedstawiciel strony pozarządowej poparty przez 29 organizacji pozarządowych; Piotr Wasilewski – przedstawiciel strony pozarządowej poparty przez 24 organizacje pozarządowe; Eliasz Grubiński – przedstawiciel strony pozarządowej poparty przez 38 organizacji pozarządowych.
Skład Rady Dialogu z Młodym Pokoleniem Tomasz Bartosiak; Paweł Bącal; Anna Błazińska; Patryk Bukała; Michał Czesnowski; Mateusz Feszler; Wiesław Gajewski – Przedstawiciel Rzecznika Praw Dziecka; Adam Goleński; Michał Gratkowski; Mateusz Grochowski; Aleksandra Horoszko; Karol Jędruszek; Dariusz Jóźwiak – Przedstawiciel Ministra Edukacji i Nauki; Oskar Jurek; Dominik Kamiński; Igor Michał Kilanowski; Edgar Kobos – Przedstawiciel Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu; Kamil Kobyliński; Wojciech Kondrat – Przedstawiciel Ministra Edukacji i Nauki; Marcelina Kozubek; Alicja Książek; Maciej Kudra-Bartkowiak; Jacek Kurzępa – Przedstawiciel Przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego; Bożena Lisowska; Martyna Łuszczek; Marcin Martyniak – Przedstawiciel Prezesa Rady Ministrów; Piotr Mazurek – Przedstawiciel Przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego – Współprzewodniczący Rady; Luiza Miałkos; Jadwiga Mizerska; Patryk Natkaniec; Kinga Niemiec; Szymon Nieznański; Paulina Nowak; Wiktoria Nowocień; Jarosław Olszewski; Artur Pachuta; Jan Pałasz; Przemysław Pietrzak; Dawid Radomski; Michał Róg; Tomasz Rykaczewski; Mateusz Saniewski; Anna Siłaczuk; Aleksandra Siwek; Marcin Starzonek; Beata Stepaniuk-Kuśmierzak – Przedstawiciel jednostek samorządu terytorialnego; Karol Szymura; Hubert Taładaj; Maciej Truszczyński – Przedstawiciel Prezydenta RP; Monika Trocka; Marta Tyrka; Jan Walczuk – Przedstawiciel Rady Działalności Pożytku Publicznego; Piotr Wasilewski – Współprzewodniczący Rady; Mateusz Węgrzyn; Karolina Wieczerzak; Adam Wyszyński; Eryk Zywert; Magdalena Żentała.
Jak to z NIW-em było? Zakończenie, czyli jak zmienić wiele… by nic się nie zmieniło
Czytaj: Kliknij