Uprośćmy działalność społeczną: postulaty zmian prawnych użytecznych dla organizacji pozarządowych

Autor: Tomasz Schimanek

Prawo źródłem problemów

Powszechnie obowiązujące prawo, czyli przede wszystkim ustawy i rozporządzenia, w wielu wymiarach reguluje działalność organizacji pozarządowych w Polsce, począwszy od tworzenia i likwidowania różnych form prawnych organizacji, poprzez prowadzoną przez nie działalność, pozyskiwanie i gospodarowanie funduszami, sprawozdawczość na zobowiązaniach podatkowych czy kwestiach zatrudniania pracowników i wolontariuszy kończąc. Do tego dochodzą jeszcze uchwały Rady Ministrów czy wytyczne Instytucji Zarządzającej funduszami europejskimi w Polsce, czyli tak zwane prawo wewnętrzne, które także odnosi się do organizacji pozarządowych. Obecnie jest co najmniej 200 aktów prawa powszechnego i wewnętrznego regulujących działalność społeczną. Część z nich dotyczy wszystkich organizacji, np. ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, część tylko tych, które prowadzą określony rodzaj działalności, np. ustawa o pomocy społecznej.

Tak duża liczba aktów prawnych nie ułatwia funkcjonowania organizacjom pozarządowym, tym bardziej, że organizacje z reguły nie mają dostępu do prawników, którzy pomagaliby w tym zakresie. Dodatkowo wiele ustaw czy rozporządzeń nie jest dostosowanych do specyfiki działalności organizacji pozarządowych, traktuje je często jak przedsiębiorców albo jak instytucje publiczne. Rodzi to wiele problemów oraz wyzwań dla organizacji, utrudnia i ogranicza ich działania, zmusza do niepotrzebnej biurokracji. Skomplikowanie przepisów i brak ich klarowności rodzi w organizacjach poczucie niepewności prawa i obawy, że zostanie ono zinterpretowane przez instytucje publiczne na ich niekorzyść. A to z kolei zniechęca do podejmowania i prowadzenia działalności społecznej.

Prawo trzeba zmienić

W ramach projektu #prosteNGO realizowanego w latach 2021-2023 przez Fundację trzeci.org i Polską Fundację im. Roberta Schumana podjęta została próba zebrania postulatów, tak zwanych tez, dotyczących uproszczeń działalności organizacji pozarządowych, najczęściej związanych ze zmianami obowiązującego prawa. Więcej informacji na temat projektu znajduje się na jego stronie internetowej.

Postulaty były zbierane w trakcie spotkań, webinariów, a także zgłaszane do projektu przez organizacje pozarządowe. W efekcie na stronie projektu w zakładce Tezy znajdują się 102 postulaty zmian, podzielone na 11 grup i kilkadziesiąt podgrup tematycznych. Tezy są najczęściej sformułowane hasłowo, niektóre z nich są ogólne, inne bardzo konkretne. Dla dużej części postulatów w ramach projektu opracowano krótkie analizy dostępne po kliknięciu w tezę. W kilku przypadkach poza analizą umieszczone zostały również dodatkowe informacje i materiały. Dotyczy to postulatów, które były przedmiotem działań rzeczniczych służących ich wdrożeniu. Aby łatwiej znaleźć te działania, zostały one opisane w oddzielnej zakładce Rzecznictwo.

Propozycje zmian

Zebrane tezy w marcu 2024 roku zostały przeanalizowane przez zaproszonych ekspertów i praktyków. Tezy w pierwszym kroku zostały uporządkowane: z dalszej analizy wyłączone te postulaty, które zostały już zrealizowane oraz te, które nie dotyczyły zmian prawa. W drugim kroku tezy zostały pogrupowane, w ten sposób, że połączone zostały ze sobą propozycje tych samych zmian, ale adresowanych do różnych form prawnych organizacji pozarządowych, różne propozycje, ale odnoszące się do jednej formy prawnej oraz różne propozycje, ale dotyczące tych samych mechanizmów działania, np. zbiórek publicznych. Trzeci krok to ocena uporządkowanych i pogrupowanych tez przez ekspertów i praktyków za pomocą internetowej ankiety i w trakcie dyskusji w ramach dwóch spotkań on-line. W ocenie brane były pod uwagę m.in. kryteria odnoszące się do użyteczności i znaczenia postulatów dla organizacji pozarządowych oraz możliwości szybkiego wdrożenia proponowanych zmian. W efekcie tej pracy postulaty zostały podzielone na trzy grupy.

Grupa 1: postulaty użyteczne dla organizacji pozarządowych i możliwe do szybkiej realizacji

Znalazło się w niej 9 postulatów użytecznych dla organizacji pozarządowych, konkretnie sformułowanych i nie budzących wątpliwości, a dzięki temu możliwych do szybkiego wdrożenia:

rozszerzenie i urealnienie zakresu zwolnienia z podatku CIT dochodów organizacji pozarządowych,
wprowadzenie zmian dotyczących mechanizmów współpracy finansowej pomiędzy administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
wprowadzenie możliwości szybkiej rejestracji stowarzyszeń w oparciu o wzorcowy statut, tak jak to ma miejsce obecnie w przypadku spółek w ramach rejestracji S24,
zniesienie obowiązku badania sprawozdań finansowych organizacji pożytku publicznego, który wobec innych form kontroli działalności tych organizacji jest zbędny,
wprowadzenie w odpowiednich ustawach podmiotowych możliwości przeprowadzania głosowań obiegowych oraz posiedzeń online władz stowarzyszeń rejestrowych, stowarzyszeń zwykłych, fundacji oraz innych form prawnych, w których działają organizacje pozarządowe,
unormowanie ustawowe sposobu nadawania statusu osoby bezrobotnej przez powiatowe urzędy pracy członkom zarządów organizacji pozarządowych,
wprowadzenie przepisów zwalniających z obowiązku tworzenia Pracowniczych Planów Kapitałowych organizacje pozarządowe nieprowadzące działalności gospodarczej,
wprowadzenie ustawowej możliwości składania przez organizacje pozarządowe deklaracji CIT z podpisem zaufanym,
umożliwienie wydawania interpretacji indywidualnych dla organizacji pozarządowych w zakresie składek na ubezpieczenie społeczne oraz innych wymienionych w art. 83d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wymagające zmiany art. 83d ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez wskazanie, że ZUS wydaje interpretacje również na rzecz organizacji pozarządowych.

Grupa 2: postulaty użyteczne dla organizacji pozarządowych, ale wymagające sformułowania lub doprecyzowania proponowanych zmian prawnych

Tu znalazły się postulaty użyteczne i ważne dla organizacji pozarządowych, ale wymagające określenia konkretnych zmian prawnych. W tej grupie jest 20 postulatów:

wzmocnienie roli rad działalności pożytku publicznego jako ciał dialogu pomiędzy administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi, m.in. poprzez zwiększenie ich ustawowych kompetencji w zakresie akceptowania programów współpracy oraz sprawozdań z realizacji programów, akceptacji ogłoszeń konkursowych czy też wprowadzenie powszechnych wyborów przedstawicieli organizacji pozarządowych do rad,
stworzenie centralnej ewidencji stowarzyszeń zwykłych zintegrowanej z bazą KRS, NIP i REGON, co ułatwi uzyskanie m.in. numerów NIP i REGON,
ustawowe uregulowanie migracji pomiędzy ewidencjami organizacji pozarządowych, np. stowarzyszeń zwykłych czy organizacji sportowych a Krajowym Rejestrem Sądowym,
przyjęcie ustawy o procesie stanowienia prawa, określającej podstawowe zasady i normy stanowienia prawa na etapie rządowym i parlamentarnym, gwarantującej prowadzenie konsultacji publicznych oraz wykorzystywanie innych form udziału obywateli i ich organizacji w procesie stanowienia prawa,
wprowadzenie zmian prawnych zapewniających obywatelom i ich organizacjom alternatywne do cyfrowych formy korzystania z usług publicznych, w tym usług o charakterze obowiązkowym, np. w zakresie sprawozdawczości czy rozliczeń z urzędami skarbowymi i ZUS,
stworzenie prawnych gwarancji dla fundacji, stowarzyszeń zwykłych i innych organizacji prowadzących działalności pożytku publicznego swobodnego zrzeszania się w formie osób prawnych,
ustawowe uregulowanie zasad, ilości i długości kontroli przeprowadzanych w organizacjach pozarządowych przez służby publiczne,
rozszerzenie przedmiotowego zwolnienia z VAT darowizn na rzecz organizacji pozarządowych poza obecne zwolnienie dotyczące jedynie artykułów spożywczych,
ustawowe wyeliminowanie nieprawidłowości związanych z przekazywaniem i wykorzystaniem odpisu 1,5% PIT na rzecz organizacji pożytku publicznego,
zrewidowanie i uspójnienie zakresu danych przekazywanych w ramach różnych form sprawozdawczości organizacji pozarządowych,
przystosowanie regulacji księgowych i podatkowych do specyfiki działania organizacji pozarządowych,
zwolnienie z podatku od darowizn osób obdarowanych przez organizacje pozarządowe w ramach działalności charytatywnej,
wprowadzenie zwolnienia z podatku CIT spółek oraz spółdzielni, których wyłącznymi udziałowcami są organizacje pozarządowe,
wyłączenie spod rygoru działalności gospodarczej niektórych rodzajów działalności organizacji pozarządowych, np. sponsoringu, promocji organizacji, usług z wykorzystaniem sprzętu biurowego, sprzedaży przedmiotów wytworzonych przez członków organizacji czy imprez dobroczynnych,
wprowadzenie zmian uelastyczniających możliwości prowadzenia zbiórek publicznych, np. zbiórek darów rzeczowych z przeznaczeniem na sprzedaż, sprzedaży cegiełek o realnej wartości czy uznania zgłoszenia zbiórki publicznej za czynność z zakresu zarządu zwykłego stowarzyszenia zwykłego,
wprowadzenie systemu zamówień publicznych dla organizacji pozarządowych,
wzmocnienie bezpieczeństwa prawnego zarządów organizacji pozarządowych w zakresie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe,
zniesienie ustawowej konieczności wskazywania sposobów realizacji celów w statucie stowarzyszenia rejestrowego,
uproszczenie procedury likwidacji stowarzyszeń rejestrowych,
zmiany porządkujące i ułatwiające działalność organizacji sportowych, m.in. stworzenie centralnej bazy organizacji sportowych, opracowanie wzorca statutu organizacji nieprowadzącej działalności gospodarczej, uregulowanie możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez uczniowskie kluby sportowe czy ujawnianie w ewidencji sposobu reprezentacji tych organizacji.

Grupa 3: postulaty wymagające dyskusji

W tej grupie znalazły się 22 postulaty, które wymagają dyskusji wewnątrz środowiska, gdyż w ocenie ekspertów i praktyków, są ważne, ale budzą wątpliwości co do szczegółów proponowanych zmian i skutków ich wdrożenia:

wprowadzenie możliwości szybkiej rejestracji fundacji,
zmiany dotyczące kół gospodyń wiejskich, m.in. zniesienie ograniczeń możliwości członkostwa tylko w jednym kole, zniesienie ograniczeń stanowiących, że na terenie jednej wsi może mieć siedzibę tylko jedno koło, uporządkowanie procesu rejestracji kół, w tym kół z działalnością gospodarczą, korekty wzorcowego statutu,
zagwarantowanie możliwości przekazywania odpisu 1,5% przez podatników korzystających z odroczenia terminu płatności podatku lub rozłożenia zapłaty podatku na raty,
umożliwienie odliczenia od podstawy opodatkowania PIT składek członkowskich zapłaconych na rzecz organizacji pozarządowych,
zniesienie dodatkowych warunków, poza limitem przychodów, umożliwiających korzystanie przez organizacje pozarządowe z uproszczonej księgowości,
zwolnienie z VAT sprzedaży prowadzonej w ramach dobroczynności oraz usług świadczonych przez organizacje w obszarze pomocy społecznej,
zwolnienie z VAT nieodpłatnych dostaw towarów i usług z przeznaczeniem na pomoc uchodźcom,
uznanie podatku VAT za koszt kwalifikowany w ramach Krajowego Planu Odbudowy i funduszy spójności w przypadku braku prawnej możliwości jego odzyskania,
rozszerzenie podmiotowego i przedmiotowego zakresu zwolnienia z podatku od nieruchomości dla organizacji pozarządowych,
dostosowanie Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych do specyfiki działania organizacji pozarządowych,
objęcie publicznym ubezpieczeniem NNW wolontariuszy wykonujących świadczenia przez okres krótszy niż 30 dni oraz urealnienie zakresu tego ubezpieczenia,
uregulowanie kwestii RODO w przedmiocie funkcjonowania rad działalności pożytku publicznego,
ograniczenie zakresu danych osobowych zbieranych w projektach unijnych oraz dotyczących członków kół gospodyń wiejskich,
wprowadzenie dla każdej organizacji możliwości urządzania loterii oraz gier bingo wyłącznie po dokonaniu zgłoszenia,
zastąpienie nadzoru instytucjonalnego nad organizacjami pozarządowymi związkami rewizyjnymi analogicznie do ruchu spółdzielczego,
stworzenie w analogii do spółdzielczej umowy o pracę – stowarzyszeniowej umowy o pracę dla członków stowarzyszenia,
stworzenie mechanizmu odpisu 1% podatku dochodowego od osób prawnych,
rozszerzenie i urealnienie zakresu zwolnienia organizacji pozarządowych z podatku od czynności cywilnoprawnych,
utworzenie Rzecznika Praw Organizacji Pozarządowych,
wyłączenie niektórych imprez organizowanych przez organizacje pozarządowe z rygoru imprez masowych oraz spod rygoru ustawy o imprezach turystycznych,
umożliwienie otrzymania statusu przedsiębiorstwa społecznego przez organizacje zatrudniające określoną liczbę pracowników, ale prowadzące ciągłą działalności pożytku publicznego w formie nieodpłatnej,
realizacja usług hospicyjnych z kontraktu NFZ bez pobierania opłat od osób będących usługobiorcami jako działalność nieodpłatna organizacji.

Co dalej?

Opisane trzy grupy postulatów mają służyć przede wszystkim poinformowaniu środowiska organizacji pozarządowych, opinii publicznej, decydentów, o tym co w obecnym prawie trzeba zmienić, aby ułatwić działalność społeczną. Nie jest to katalog zamknięty, cały czas organizacje za pomocą strony internetowej projektu mogą dopisywać kolejne propozycje zmian prawnych. Aby upowszechnić zebrane dotychczas postulaty organizatorzy projektu będą je prezentować na webinariach skierowanych do organizacji pozarządowych i samorządów terytorialnych oraz informować o nich w mediach elektronicznych i społecznościowych.

W przypadku 9 postulatów z pierwszej grupy organizacje pozarządowe mogą i powinny podjąć działania rzecznicze służące ich wdrożeniu. Chodzi przede wszystkim o działania skierowane do tych, którzy tworzą i stanowią prawo, a więc rządu i parlamentu. W przypadku niektórych z tych 9 postulatów organizacje pozarządowe podjęły już takie działania, ale nie doprowadziły one dotychczas do wdrożenia zakładanych zmian. Dotyczy to na przykład poszerzenia zakresu zwolnienia z CIT, szybkiej rejestracji stowarzyszeń czy zmian mechanizmów zlecania zadań publicznych w sferze pożytku publicznego. Więcej informacji o podjętych działaniach rzeczniczych znajduje się na stronie projektu w zakładce Rzecznictwo.

Z pewnością te 9 propozycji będzie rozważanych przez grupę roboczą ds. legislacji powołaną w drugiej połowie marca przez Ministrę ds. Społeczeństwa Obywatelskiego. Niezależnie od tego organizacje powinny wykorzystywać inne możliwości informowania o tych postulatach i przekonywania decydentów o konieczności ich realizacji.

Postulaty z grupy drugiej wymagają dopracowania i skonkretyzowania zmian prawnych niezbędnych do ich wdrożenia. Organizacje, dla których ważne są poszczególne propozycje mogą inicjować wokół nich dyskusję i wspólnie nad nimi pracować. Część z tych postulatów będzie prawdopodobnie także przedmiotem prac wspomnianej grupy roboczej ds. legislacji, częścią być może zajmą się inne gremia, na przykład Zespół „Proste prawo dla NGO” działający przy Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych, Forum Darczyńców w Polsce, Rada Działalności Pożytku Publicznego czy Parlamentarny Zespół ds. Organizacji Pozarządowych i Społeczeństwa Obywatelskiego.

Propozycje znajdujące się w trzeciej grupie postulatów, choć kierunkowo użyteczne dla organizacji pozarządowych, wymagają dyskusji i analiz wewnątrz środowiska. Chodzi nie tylko o ich skonkretyzowanie, przeanalizowanie różnych wariantów możliwych rozwiązań, ale również rozważenie potencjalnych skutków wynikających z ich wdrożenia. Dopiero po tym mogą stać się przedmiotem działań upowszechniających i rzeczniczych. Dyskusja i praca nad tymi postulatami to wyzwanie dla organizacji pozarządowych i ich reprezentacji.

O Autorze: Tomasz Schimanek – polityk społeczny, działacz pozarządowy, współpracownik projektu #prosteNGO.

***

Artykuł powstał w ramach projektu „#prosteNGO! Dlaczego tyle to trwa?” realizowanego w partnerstwie Fundacji trzeci.org i Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana. Projekt realizowany jest z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy, finansowanego z Funduszy EOG.