Propozycje do programu na rzecz rzeczywistego wsparcia rozwoju pluralistycznego, opartego na prawach człowieka, zasadzie pomocniczości i dialogu obywatelskim, społeczeństwa obywatelskiego.
Autor: Piotr Frączak
Dzięki propozycji Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych dotyczącej uproszczeń dla III sektora na wybory parlamentarne 2023 roku (Kliknij) mamy wyjątkową szansę, by z jednej strony przedyskutować we własnym gronie oczekiwania wobec władzy, z drugiej być wysłuchanym przez polityków. Wykorzystajmy to.
OFOP proponuje zmiany właściwie w trzech podstawowych kierunkach. W obszarze:
- dialogu obywatelskiego, czyli współrządzenia,
- finansowania organizacji, czyli w istocie realizacji zasady pomocniczości,
- ułatwienia w działalności organizacji pozarządowych, a tym samym uproszczenia spoczywających na nich obowiązków administracyjno-podatkowych.
Zwróćmy uwagę na konstrukcję dokumentu. Składa się on z ogólnych postulatów, w których podkreśla się pewne konkretne problemy, z którymi mierzą się na co dzień organizację. Myliłby się więc ten, który czytałby ten dokument w ten oto sposób – wystarczy zwiększyć kompetencje “rad działalności pożytku publicznego wszystkich szczebli” oraz zapewnić “powszechności i transparentności wyboru ich członków i członkiń” by podnieść jakość dialogu obywatelskiego. We wszystkich opisanych obszarach – moim zdaniem – konieczna jest głęboka reforma i – jak to czytamy w dokumencie – przy zapewnieniu realnego włączenia “przedstawicieli i przedstawicielek organizacji pozarządowych w wypracowywanie konkretnego brzmienia przepisów wdrażających wszystkie opisane w niniejszym dokumencie propozycje”.
Z uwagi na to, że od lat zajmowałem się, biorąc w nim aktywny udział, dialogiem obywatelskim spróbuję zarysować kierunki zmiany dotyczące tego właśnie obszaru.
Analiza dotychczasowej praktyki
Dlaczego konieczna jest głęboka reforma i dlaczego musi być zaplanowana i zrealizowana w sposób partycypacyjny? Od odpowiedzi na te pytania zależeć będą ukonkretnione formy systemowej zmiany, które zaprojektujemy.
Dialog obywatelski, rozumiany jako usystematyzowany dialog pomiędzy administracją publiczną a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego nie ma we współczesnej Polsce długiej historii[1]. Dopiero wraz z wejściem Polski do Unii i finalizowaniem prac nad ustawą o działalności pożytku publicznego, Rada Ministrów przygotowała dokument programowy rządu Zasady Dialogu Społecznego (Patrz: Kliknij). W konsekwencji, choć nie dość konsekwentnie (zamiast ciała dialogu stworzono hybrydę o kompetencjach ciała opiniująco-doradczego), powstała Rada Działalności Pożytku Publicznego. Powstały też wymagane w funduszach unijnych komitety monitorujące z – co trzeba podkreślić – nie wymaganym komitetem krajowym (początkowo o nazwie Komitet Narodowego Programu Rozwoju, potem Komitet Koordynacyjny Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, a obecnie Komitet Umowy Partnerstwa). Kilkakrotnie podnoszono kwestię ustrukturalizowania tego dialogu. M.in. w ramach prac Grupy Roboczej Społeczeństwa Obywatelskiego KKNSRO (Kliknij) czy Strategicznej Mapie Drogowej Rozwoju Sektora Obywatelskiego (Kliknij). Dotychczasowe doświadczenia zostały wywrócone odgórną reformą przygotowaną przez obecnego premiera Glińskiego. Stosunkowo prostą, chociaż niezbyt efektywną strukturę zamieniono na dużo bardziej skomplikowaną i… w istocie osłabiającą rolę przedstawicieli organizacji w dialogu (Kliknij).
Co więc można zrobić, aby zinstytucjonalizowany dialog obywatelski uzyskał swoją funkcjonalność? Jedna z propozycji składa się z kilku elementów. Po pierwsze – stworzyć w analogii do Rady Dialogu Społecznego podobną Radę Dialogu Obywatelskiego, która byłaby główną płaszczyzną dialogu rząd – zorganizowane społeczeństwo obywatelskie. Po drugie – wzmocnić Radę Pożytku Publicznego, która byłaby ciałem dialogu odpowiadającym za sferę pożytku publicznego, w tym przede wszystkim za system zlecania zadań przez administrację publiczną. Rada kontrolowałaby również Fundusz Inicjatyw Obywatelski, który w miejsce NIW-u zajmowałby się wyłącznie dystrybucją środków w konkursach. Po trzecie – ciekawym pomysłem wydaje się być też powołanie Rzecznika Praw Organizacji Pozarządowych, który dbałby o to, by prawo – które w tej chwili tworzone jest głównie pod działalność gospodarczą i funkcjonowanie administracji publicznej – dostrzegło wreszcie potrzeby i znaczenie “trzeciego sektora”.
Poniżej tabelaryczna propozycja takich zmian.
Propozycje systemu instytucjonalnego
| Obecna sytuacja | Możliwe rozwiązania |
| Przewodniczący Komitetu ds. Pożytku Publicznego – pełnia władzy w zakresie pożytku publicznego – decyzje personalne, propozycje rozwiązań prawnych, kontrola, nadzór nad środkami NIW | Zlikwidować – obecne kompetencje powinny być rozproszone lub podlegać bezpośrednio premierowi. |
| Komitet ds. Pożytku Publicznego – fasadowe ciało do likwidacji | Rada Dialogu Obywatelskiego – proponowana przez środowisko w Strategicznej Mapie Drogowej. Przygotowany. Jest nawet – przez zespół powołany przez Przewodniczącego KPP – projekt odpowiedniej ustawy, który mógłby być punktem wyjścia (po zmianach) do dyskusji. Powinno to być ciało z własnym budżetem i zapewnioną niezależnością. |
| Pełnomocnik ds. społeczeństwa obywatelskiego – formalna, nieobsadzone stanowisko | Rzecznik Praw Organizacji Pozarządowych (w analogii do rzecznika małych i średnich przedsiębiorstw) – do rozważenia. |
| Rada Działalności Pożytku Publicznego – niereprezentatywne, zajmujące się wszystkim i niczym, ciało doradcze | Rada Działalności Pożytku Publicznego – ciało eksperckie z udziałem wybieralnych przedstawicieli organizacji i szerokimi kompetencjami m.in. akceptowanie programów współpracy w ministerstwach, nadzór nad FIO (neo-NIW-em), kontrola nad pożytkiem i ekonomią społeczną. |
| Rada Narodowego Instytutu Wolności – fasadowe ciało do likwidacji | Zlikwidować |
| Narodowy Instytut Wolności – propagandowa instytucja, która realizuje cele rządowe finansując równocześnie organizacje pozarządowe | Fundusz Inicjatyw Obywatelskich – jeden wspólny dla wszystkich fundusz (przejmujący zasoby NIW), który ma na celu wspomagać organizacje w realizacji ich misji i wzmacniać ich naturalny potencjał ekonomiczny. Rozdzielany według zasad przyjętych i pod nadzorem nowej RDPP |
| Krajowy Komitet Rozwoju Ekonomii Społecznej – ciało dotychczas bez większego znaczenia | Zlikwidować. Odpowiednia reprezentacja sektora ES w RDPP zupełnie wystarczy by zadbać o rozwój ES w szeroko rozumianym pożytku publicznym |
[1] Co prawda m.in. 1) istniały w 1991 w Ministerstwie Środowiska jednoosobowe biuro do spraw kontaktów z organizacjami ekologicznymi, a w 1994 Biuro ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, 2) po 1995 roku pojawiali się gdzieniegdzie samorządowi pełnomocnicy ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi, a 3) na szczeblu centralnym Pełnomocnik taki został powołany w 1998 i odwołany rok później, ale trudno to jeszcze było nazwać systemową współpracą.