Stowarzyszenia na tle innych zrzeszeń

Przegląd form prawnych, które możemy uznać za stowarzyszenia. Próba spojrzenia na system prawny z punktu widzenia działacza społecznego.
Kiedy mówi się o stowarzyszeniach, to jedni zaznaczają, że mówią o nich bez uwzględnienia ochotniczych straży pożarnych (Klon/Jawor), inni z kolei, że mają na myśli też podobne organizacje społeczne (GUS). Stowarzyszenia to nie tylko te zarejestrowane w KRS, bo przecież ustawa mówi również o stowarzyszeniach zwykłych figurujących w ewidencji starosty. Z kolei w tym samym rejestrze KRS rejestrowane są – na podstawie ustawy Prawo o stowarzyszeniach – m.in. lokalne grupy działania, lokalne organizacje turystyczne i ochotnicze straże pożarne. Spróbujmy zrobić krótki przegląd form prawnych, które możemy uznać za stowarzyszenia.
Tekst niniejszy nie jest tekstem prawniczym, jest próbą spojrzenia na system prawny z punktu widzenia działacza społecznego.

Autor: Piotr Frączak

Ustawa Prawo o stowarzyszeniach

To, że ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach odgrywa kluczową rolę, jest w niej wprost zapisane i to nie tylko w preambule. Artykuł 1 mówi wręcz, że „obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach”. Niżej pokażemy, że mogą je realizować także w oparciu o inne zapisy, jednak rzeczywiście ta ustawa daje najszerszą możliwość zrzeszania się w podmiot z osobowością prawną lub z ułomną osobowością prawną. Jedynym ograniczeniem co do celów stowarzyszenia (poza koniecznością przestrzegania prawa) jest fakt, że mają to być cele niezarobkowe. W tych ramach stowarzyszenia samodzielnie określają swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwalają akty wewnętrzne dotyczące ich działalności. Jak wskażemy niżej, są również inne ustawy, które umożliwiają zrzeszanie się w formach stowarzyszeniowych. Dotyczą one jednak zrzeszeń o określonych już przez ustawodawcę celach, gdzie pewne uprawnienia (np. członkostwo osób prawnych, dzierżawienie okręgów łowieckich) zazwyczaj łączą się z pewnymi obowiązkami lub ograniczeniami działalności.

Zwykłe stowarzyszenia i stowarzyszenia zwykłe

W samej ustawie mamy dwa rodzaje stowarzyszeń. Stowarzyszenia i stowarzyszenia zwykłe (te ostatnie jeszcze niedawno bez osobowości prawnej, obecnie z ułomną osobowością prawną). Warto tu wspomnieć, że jest to bardzo podobne do zapisów w – obowiązującym właściwie do 1989 roku – Rozporządzeniu z 1932 r. A jednak rozporządzenie to kierowało się inną niż ustawa logiką. Podstawowym stowarzyszeniem było – jak sama nazwa wskazuje – stowarzyszenie zwykłe. To wydaje się oczywiste – grupa początkowo nieformalna mogła się organizować najpierw w stowarzyszenie zwykłe. Dopiero stowarzyszenie zwykłe (a także grupa osób, która od razu widzi taką potrzebę) może przekształcić się w stowarzyszenie rejestrowe „posiadające osobowość prawną lub względnie uzyskać prawa takiego stowarzyszenia” (rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. – Prawo o stowarzyszeniach).

Warto wiedzieć:

W 2011 r. w wyniku konsultacji środowiskowych (mających strukturę podobną do  stosowanych w ramach działań #prosteNGO) próbowano zmienić logikę ustawy: „Z dotychczasowych dwóch form – stowarzyszenie zwykłe i rejestrowe – podstawą ustawy powinno być stowarzyszenie zwykłe (dalej zwane po prostu stowarzyszeniem), jednak o znacznie szerszych niż obecnie uprawnieniach” [por. Frączak 2012].

W procesie legislacyjnym udało się co prawda zwiększyć możliwość działania stowarzyszeń zwykłych, ale logiki ustawy nie udało się zmienić, bo tak daleko idące zmiany wymuszałyby ponoć konieczność uchwalenia nowej ustawy.

Warto tu zauważyć, że stowarzyszenia zwykłe, które zgodnie z ustawą mają „ułomną osobowość prawną”, rejestrowane są podobnie jak np. posiadające osobowość prawną uczniowskie kluby sportowe. Ale o rodzajach rejestracji innym razem.

Stowarzyszenia specjalnych ustaw

Sposób rejestracji organizacji w KRS jako stowarzyszenia dotyczy również zrzeszeń, które z mocy innych ustaw podlegają tylko w części ustawie Prawo o stowarzyszeniach, są powoływane do konkretnych celów i z tego tytułu działają częściowo na specyficznych zasadach. Warto zwrócić na nie uwagę:

  • Kluby sportowe jako zrzeszenia z działalnością gospodarczą – powołane do prowadzenia działalności sportowej kluby sportowe, które z zasady są ewidencjonowane w starostwie, w sytuacji gdy chcą prowadzić działalność gospodarczą i działać w formie zrzeszenia (mogą też działać jako fundacje czy spółki) muszą zarejestrować się jako stowarzyszenie w KRS (ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie). Jako stowarzyszenia posiadające osobowość prawną działają także uczniowskie kluby sportowe, podlegające wpisowi do ewidencji prowadzonej przez starostę,
  • Stowarzyszenia ogrodowe – powołane wyłącznie w celu zakładania i prowadzenia rodzinnych ogrodów działkowych (ustawa z dnia 13 grudnia 2013 r. o rodzinnych ogrodach działkowych),
  • Lokalne Grupy Działania – stowarzyszenia powołane do realizacji rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność. W LGD członkami mogą być osoby fizyczne i osoby prawne, w tym jednostki samorządu terytorialnego (z wyłączeniem województw), które rejestrują się jako stowarzyszenia (ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o rozwoju lokalnym z udziałem lokalnej społeczności), z tym że nadzór nad nimi sprawuje wojewoda. LGD mogą prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji ich celów,
  • Lokalne i regionalne organizacje turystyczne – obejmują swoim działaniem obszar jednej lub więcej jednostek samorządu lokalnego (ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej). Do tworzenia i działania organizacji turystycznych stosuje się przepisy Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, z tym że podobnie jak w przypadku LGD, członkiem tych organizacji mogą być osoby fizyczne i osoby prawne, w tym JST, a nadzór nad tymi organizacjami sprawuje minister właściwy do spraw turystyki. Mogą one prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji ich celów,
  • Ochotnicze Straże Pożarne i związek ochotniczych straży pożarnych – funkcjonują w oparciu o przepisy ustawy Prawo o stowarzyszeniach (ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej).

Osobną kategorię stanowią zrzeszenia, które są powoływane specjalną ustawą:

Inne zrzeszenia

Wolność zrzeszania się nie sprowadza się oczywiście jedynie do zapisów ustawy Prawo o stowarzyszeniach.

Oto z jednej strony mamy wszelkie nieformalne zrzeszenia (ruchy), które nie wymagają jakiejkolwiek rejestracji, a których działanie podlega wolności zapisanej w art. 11 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2). Przypomnijmy tu, że oczywiście państwa mogą poddać wolność zrzeszania się ograniczeniom za pomocą ustaw, ale tylko i wyłącznie tych, które rzeczywiście „konieczne są w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób” [Wróbel 1998, s. 171].

Z drugiej strony mamy cały obszar wielu różnych typów zrzeszeń wpisywanych do tego samego rejestru KRS co stowarzyszenia (rejestr stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej), czyli np.

Najnowszą formą zrzeszenia, którą dookreśla polskie ustawodawstwo, są koła gospodyń wiejskich (ustawa z dnia 9 listopada 2018 r. o kołach gospodyń wiejskich). Wprowadzenie tej ustawy spowodowało w istocie powstanie trzeciej formy działania organizacji pod nazwą KGW. Dotychczas koła gospodyń działały bez osobowości prawnej przy wojewódzkich Związkach Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych lub jako zarejestrowane stowarzyszenia. Nowa forma prawna umożliwia jednemu KGW z danej wsi wpis do Krajowego Rejestru Kół Gospodyń Wiejskich, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) na podstawie wzorcowego lub przygotowanego przez siebie statutu.

Warto wiedzieć:

Kółka rolnicze, zakazane w latach 1945-1956, w późniejszych latach działały jako… stowarzyszenia. Dopiero w 1981 roku, chcąc się uniezależnić (ponownie) od administracji, uzyskały prawo rejestracji w sądzie w trybie przewidzianym dla pracowniczych związków zawodowych. Z uwagi na to, że Koła Gospodyń Wiejskich działały wówczas przy kółkach, były one elementem ruchu stowarzyszeniowego, a nie, jak w latach późniejszych, samorządu rolniczego. Zresztą część KGW, już po 1989 roku, chcąc zyskać osobowość prawną rejestrowało się jako stowarzyszenia.

Rejestracja i działalność KGW nie odwołuje się do ustawy Prawo o stowarzyszeniach, definiując je jako „dobrowolną, niezależną od administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego, samorządną społeczną organizacją mieszkańców wsi, wspierającą rozwój przedsiębiorczości na wsi i aktywnie działającą na rzecz środowisk wiejskich”. Trochę tak jakby ustawodawca chciał pominąć i ustawę prawo o stowarzyszeniach i ustawę z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z jej organizacjami pozarządowymi.

Myśleć o uproszczeniach

Jak widać system form prawnych zrzeszeń jest dość skomplikowany. Aby móc mówić o  stowarzyszeniach  jedni zaznaczają, że mówią o nich, ale bez ochotniczych straży pożarnych (KLON/JAWOR), z kolei, badania GUS mówią o „stowarzyszeniach i podobnych organizacjach społecznych” [zob. Zeszyt metodologiczny, 2019]. Warto tu przyjrzeć się bliżej poniższej klasyfikacji.

Warto wiedzieć:

Stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne wg GUS:
– stowarzyszenia posiadające osobowość prawną działające na podstawie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, tj. typowe stowarzyszenia, związki stowarzyszeń, ochotnicze straże pożarne, a także stowarzyszenia sportowe (uczniowskie kluby sportowe, inne kluby sportowe i związki sportowe),
– organizacje społeczne podobne do stowarzyszeń, tzn. jednostki, do których w pewnych zakresach stosuje się Prawo o stowarzyszeniach, lecz ich funkcjonowanie regulują odrębne ustawy (np. Polski Czerwony Krzyż, Polski Związek Działkowców, Polski Związek Łowiecki i koła łowieckie).

Jak widać obszar samej tylko formy prawnej różnych zrzeszeń jest skomplikowany. W 2010 roku powstał projekt (i miał zostać zgłoszony jako projekt senacki) ustawy o zrzeszeniach, która w swej intencji miała kwestię uprościć, tzn. m.in. zlikwidować ustawę Prawo o stowarzyszeniach. Protest środowiska organizacji pozarządowych powstrzymał na szczęście tę inicjatywę. Przede wszystkim zwracano uwagę na to, że  takie uproszczenie znacząco skomplikuje życie tysięcy już istniejących stowarzyszeń. 

Nie znaczy to jednak, że nie trzeba myśleć o uproszczeniu tego systemu. Już na tym etapie, w ramach #prosteNGO, pojawiły się pewne pomysły np. w kwestii klubów sportowych. Jednak na pewno nie jest dobrym pomysłem komplikowanie tego systemu poprzez powoływanie nowych bytów prawnych.

I komu by to przeszkadzało?

Bibliografia

  1. Piotr Frączak, Założenia do nowelizacji ustawy Prawo o stowarzyszeniach oraz Propozycje zmian w prawie dotyczącym stowarzyszania się przygotowane przez środowisko organizacji pozarządowych, Biuletyn Forum Debaty Publicznej nr 15, marzec 2012
  2. Andrzej Wróbel, “Wolność zrzeszania się i wolność zgromadzeń”, w: Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 4, Warszawa 1998
  3. Agnieszka Szlubowska i Małgorzata Żyra (red.), Zeszyt metodologiczny. Organizacje non-profit: stowarzyszenia, fundacje, samorząd gospodarczy i zawodowy oraz społeczne jednostki wyznaniowe, Kraków – Warszawa 2019
  4. Stowarzyszenie Klon/Jawor Kondycja organizacji pozarządowych. Raport z badań 2018
Accessibility by WAH