Autor: Piotr Frączak
Wielkimi krokami zbliża się IX Ogólnopolskie Forum Inicjatyw Pozarządowych. Niewątpliwie wśród dyskusji pojawi się podstawowe pytanie, co wydarzyło się przez ostatnie osiem lat, w jakiej kondycji jest społeczeństwo obywatelskie. Czas więc zacząć dyskusję, a chyba najlepiej zacząć od tego na czym skończyliśmy na ostatnim OFIP-ie, czyli na obywatelskim planie wzmocnienia społeczeństwa obywatelskiego. Warto przypomnieć podstawowe priorytety, obszary i kierunki działań, jakie organizacje widziały w 2015. Czy coś zmieniło się na lepsze? Jakie wyzwania nadal stoją przed nami? Do tego dziś może służyć Strategiczna Mapa Drogowa Sektora Obywatelskiego.
Strategiczna Mapa Drogowa Sektora Obywatelskiego
W 2015 zakończył się proces tworzenia dokumentu strategicznego, który obejmował wytężoną pracę w 16 regionach, dyskusje na VIII Ogólnopolskim Forum Inicjatyw Pozarządowych w 2014 roku oraz ostateczne podsumowanie na spotkaniu „rok po OFIP-ie”. Praca ta opierała się na trzech założeniach. Po pierwsze uznano, że zmiany systemowe są konieczne. Po drugie, że to sam sektor ma je wypracować. Po trzecie, że podstawą społeczeństwa obywatelskiego są obywatele i to od nich zależy jego jakość. Jednak obywatele bez swoich organizacji są zbyt słabi by stać się prawdziwym partnerem dla administracji publicznej.
Poniżej przedstawmy ideologię mapy, która dla przejrzystości opisu skonstruowana została w formie systemu pięciu priorytetów, w których określone zostały po trzy obszary działań, których zagospodarowanie jest konieczne by pluralistyczne i otwarte społeczeństwo mogło sprawnie funkcjonować. W każdym obszarze zdiagnozowane zostały również kierunki tych działań, które wydały się twórcą mapy szczególnie ważne.
I. Edukacja na rzecz aktywizacji obywatelskiej
Skoro najważniejszy jest obywatel, to pierwszy priorytet stanowi edukacja obywatelska. Bez świadomych (wiedza), zaradnych (umiejętności) i współodpowiedzialnych (postawy) obywateli nie ma społeczeństwa obywatelskiego, partycypacji ani organizacji pozarządowych. Niezależnie od swojej podstawowej misji organizacje powinny brać pod uwagę swoją rolę edukacyjną i socjalizującą, a zatem:
- po pierwsze, obywatele chcący działać społecznie nie zawsze chcą lub mogą zakładać organizację. Jednak te już istniejące powinny być dla nich wzorem, powinny tworzyć przestrzeń dla wsparcia działań pojedynczych obywateli i inicjatyw nieformalnych;
- po drugie, działalność w organizacjach może być najpełniejszą formą praktykowania postaw społecznych. To w nich obywatele, ale i przyszli działacze samorządowi, politycy, mężowie stanu powinni od podstaw uczyć się służby społecznej i obywatelskiej odpowiedzialności;
- po trzecie, część odpowiedzialności za edukację obywatelską spoczywa na publicznej oświacie, co nie zwalnia organizacji z kontrolowania, wspomagania oraz – w razie konieczności – uzupełniania tych działań w ramach edukacji nieformalnej i ustawicznej.
Organizacje powinny stać się szkołą praktykowania obywatelskości, codziennego zaangażowania, wolontariatu. Chodzi zarówno o chęć działania, jak i potrzebną wiedzę i umiejętności. Dlatego powinny działać na rzecz swojej lokalnej, samorządowej wspólnoty, zaspokajać potrzeby i rozwiązywać problemy poprzez świadczenie usług, ale także artykułować i reprezentować interesy i wartości – czy to swoje, czy obywateli – poprzez działania rzecznicze.
Zapisy mapy:
1.1. Organizacje stanowią miejsce zaangażowania obywateli
1. Działania na rzecz pozytywnego nastawienia społecznego do działalności obywatelskiej, promowania i doceniania społeczników i odbudowania tradycji społecznikowskich.
2. Działania na rzecz rozwoju otwartych (na nowe idee, nowe rozwiązania i nowych ludzi) organizacji jako miejsc kreowania aktywności obywatelskiej.
1.2. Organizacje są szkołą działań obywatelskich
3. Działania na rzecz rozwoju członkostwa i wolontariatu w organizacjach.
4. Działania wspierające aktywność obywateli w sprawach publicznych i uczące praktycznych umiejętności.
1.3. Organizacje uzupełniają system publicznej oświaty
5. Działania na rzecz wprowadzenia rzetelnej edukacji obywatelskiej do systemu edukacji formalnej (szkolnej).
6. Działania na rzecz uzupełniania oferty systemu oświaty w zakresie edukacji obywatelskiej oraz tworzenia i wdrażania alternatywnych programów edukacji obywatelskiej.
II. Lepsza jakość życia i włączenie społeczne
Jednym z podstawowych zadań organizacji jest działanie na rzecz swoich członków oraz podnoszenie jakości życia współobywateli poprzez świadczenie im usług. By to zadanie realizować coraz lepiej, obywatele i ich organizacje powinni:
- po pierwsze, dbać o jakość świadczonych usług. Wciąż jeszcze dominujące, również w świecie zamówień publicznych, podejście rynkowe skoncentrowane jest na cenie usługi. Jednak organizacje powinny dbać przede wszystkim o to, by świadczone przez nie usługi rzeczywiście rozwiązywały problemy i odpowiadały na społeczne potrzeby. Usługi nieprawidłowo realizowane przynoszą często więcej szkody niż pożytku (np. jedynie chwilowe zatrudnienie osoby wykluczonej może ją zniechęcić do kolejnych starań). Usługi powinny odpowiadać na rzeczywiste potrzeby osób, którym organizacje służą i pomagają. Rzeczywiste potrzeby oznaczają nie tylko zgodność z obiektywnymi warunkami (rzetelne badania, ogólne normy), ale także z poczuciem samych zainteresowanych (empowerment i konieczność edukacji);
- po drugie, organizacje pozarządowe mogą konkurować z administracją i biznesem nie tylko jakością świadczonych usług, ale także poprzez zadbanie, by były one ogólnodostępne i dostosowane do indywidualnych potrzeb. Administracja i biznes często nie chcą i nie mogą zaspokajać potrzeb różnych grup mniejszościowych, defaworyzowanych lub posiadających specyficzne potrzeby. Organizacje powinny starać się te luki wypełniać;
- po trzecie, organizacje powinny jednoznacznie opowiedzieć się po stronie zasady pomocniczości, dającej im pierwszeństwo przed świadczącymi takie same usługi instytucjami wyższego rzędu. Na organizacje zasada pomocniczości nakłada obowiązek działania na rzecz samopomocy i uniezależniania się podopiecznych od pomocy z zewnątrz.
Zapisy mapy:
2.1. Organizacje świadczą usługi publiczne wysokiej jakości
7. Działania na rzecz dostarczania usług odpowiadających na rzeczywiste potrzeby ludzi, w tym kompleksowego diagnozowania potrzeb społecznych.
8. Działania na rzecz podwyższania jakości usług publicznych, w tym standaryzacji usług społecznych, a także promowanie usług świadczonych przez organizacje pozarządowe.
2.2. Organizacje dostarczają alternatywne usługi i uzupełniają usługi dostarczane przez państwo oraz rynek
9. Działania na rzecz rozwoju usług w obszarach, które przez państwo i rynek nie są uznawane za warte interwencji (trudne, niszowe, nierentowne).
10. Działania na rzecz poszukiwania rozwiązań innowacyjnych (nowatorskich) dla problemów społecznych.
2.3. Organizacje działają na rzecz szerokiego włączenia społecznego wszystkich grup mieszkańców
11. Działania na rzecz upodmiotowienia grup, dla których działają organizacje, i realizacji zasady pomocniczości.
12. Działania na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem (przede wszystkim reintegracja społeczna, potem zawodowa, w tym inicjatywy w zakresie ekonomii i przedsiębiorczości społecznej).
III. Szeroka partycypacja obywatelska
Rzecznictwo na rzecz interesów grupowych, grup zagrożonych marginalizacją i dobra wspólnego (w tym także ochrony zabytków czy praw zwierząt) to kolejna ważna funkcja pełniona przez organizacje. Aby w tym zakresie uzyskać należne sobie miejsce w systemie społeczno-politycznym, organizacje powinny:
- po pierwsze, jako eksperci w swoich dziedzinach brać czynny udział w tworzeniu rozwiązań prawnych i przygotowywaniu polityk publicznych (to inna rola niż reprezentowanie własnych członków czy bycie strażnikiem procesu). Organizacje mogą i powinny (szczególnie w sytuacji, gdy takiej funkcji nie wypełniają media, w tym media publiczne) być inicjatorem i strażnikiem poważnej debaty publicznej, w której definiowane są zarówno interesy poszczególnych grup, jak i dobro wspólne, oraz istnieje możliwość otwartego poszukiwania rozwiązań opartych na konsensusie, kompromisie lub procedurach demokratycznych;
- po drugie, powinny być ważnym elementem kontroli publicznej, pilnując – w imieniu obywateli – przestrzegania ich praw i interesów, oraz umożliwiać niezależne od administracji rozumienie dobra wspólnego i zabieganie o nie;
- po trzecie, w imieniu obywateli i ich grup korzystać (w ramach prawa i dobrze rozumianego dobra wspólnego) z prawa zabiegania o partykularne interesy. Organizacje mają też obowiązek występować w interesie tych, którzy sami nie są w stanie o swój interes dostatecznie zadbać (dzieci, osoby starsze, przyszłe pokolenia, zwierzęta itp.).
Zapisy mapy:
3.1. Organizacje uczestniczą w procesie stanowienia prawa oraz w tworzeniu i realizacji polityk publicznych
13. Działania na rzecz szerokiego uczestnictwa obywateli w stanowieniu prawa oraz tworzenia polityk publicznych, a także na rzecz wzmocnienia roli organizacji w dialogu społecznym i obywatelskim.
14. Działania na rzecz umożliwiania udziału obywateli w debacie publicznej, w tym poprzez tworzenie przestrzeni do dyskusji i ułatwianie dostępu do mediów publicznych i obywatelskich, sprzyjanie debacie publicznej oraz dbanie o jej wysoką jakość.
3.2. Organizacje są ważnym elementem kontroli publicznej
15. Działania na rzecz zapewnienia obywatelom możliwości kontroli instytucji wpływających na ich życie, w tym poprzez dostęp do informacji publicznej i wsparcie osób wykrywających nieprawidłowości.
16. Działania na rzecz monitoringu instytucji życia społecznego w zakresie przestrzegania prawa i standardów oraz na rzecz wzmocnienia organizacji kontrolujących instytucje życia społecznego.
3.3. Organizacje reprezentują interesy obywateli
17. Działania na rzecz wzmocnienia głosu organizacji reprezentujących obywateli w kształtowaniu sfery politycznej i gospodarczej państwa, w tym wypracowanie stanowisk organizacji w najważniejszych sprawach publicznych.
18. Działania na rzecz reprezentowania interesów różnych grup społecznych (w szczególności grup, które pozbawione są swoich przedstawicieli) i uzgadniania interesów pomiędzy różnymi grupami społecznymi.
IV. Zintegrowane społeczności lokalne
Samorząd to wspólnota mieszkańców, a nie struktura biurokratyczna. Dlatego powinien nie tylko formalnie (poprzez wybory), ale także realnie włączać mieszkańców w życie publiczne i podejmowanie decyzji. W takiej wspólnocie organizacje powinny:
- po pierwsze, stać się ważnym elementem życia wspólnotowego poprzez zakorzenienie w życiu codziennym społeczności, angażując obywateli w swoje działania, odpowiadając na rzeczywiste lokalne potrzeby;
- po drugie, działać na rzecz integracji wspólnoty lokalnej i aktywizacji mieszkańców. Wspólnota potrzebuje wielu organizacji, które odpowiadałyby na różne potrzeby społeczne;
- po trzecie, działać na rzecz rozbudzania i podtrzymywania powszechnej troski o dobro wspólne, szczególnie zaś o równowagę rozwoju, która zapewni nie tylko godne warunki egzystencji, ale także odpowiednią jakość życia przyszłym pokoleniom.
Skuteczna aktywność obywatelska powinna opierać się na pewnej równowadze między wspólnotą a zrzeszeniem, między tym, co korporacyjne (obowiązkowe), a tym, co dobrowolne, między umową społeczną a indywidualną inicjatywą. Zbiurokratyzowany samorząd w Polsce częściej jest elementem administracji państwowej (wykonując zadania zlecone) niż emanacją woli mieszkańców. Mimo to jest w nim miejsce dla aktywnych obywateli. Samorząd stanowi też wartość, której aktywni obywatele powinni bronić przed centralizmem, zbytnim skostnieniem i uznaniowością. Dlatego w obrębie Mapy został on potraktowany jako sfera działań obywatelskich – równoległa do sektora pozarządowego, ale również poddana jego wpływom i kontroli.
Zapisy mapy:
4.1. Organizacje są zakorzenione w społeczności lokalnej
19. Działania na rzecz budowania lokalnych tożsamości i wzmacniania postaw pro-obywatelskich oraz odpowiedzialności za dobro wspólne.
20. Działania na rzecz angażowania społeczności lokalnej w rozwiązywanie problemów, w tym upowszechniania lokalnej filantropii.
4.2. Organizacje integrują, animują i angażują lokalną społeczność
21. Działania na rzecz wspierania aktywności w społeczności lokalnej, w tym inicjatyw obywatelskich, nieformalnych ruchów, nowych organizacji pozarządowych.
22. Działania na rzecz współpracy instytucjonalnej i tworzenia lokalnych partnerstw.
4.3. Organizacje są ambasadorem zrównoważonego rozwoju
23. Działania na rzecz monitorowania rozwoju zrównoważonego i udziału obywateli w planowaniu rozwoju.
24. Działania na rzecz systemowych rozwiązań wpływających na zrównoważony rozwój (alternatywne źródła energii, ekonomia społeczna itp.).
V. Silny sektor obywatelski
III sektor i poszczególne organizacje powinny nieustannie dbać o jakość własnych działań, aby móc wpływać na zmianę świata i ludzi, dlatego ten priorytet jest najbardziej rozbudowany. Zarówno cały sektor, jak i poszczególne organizacje powinny:
- po pierwsze, działać na rzecz budowania wewnętrznej współpracy, wzajemnego wsparcia, ale i samokontroli (zarówno w organizacjach, jak i całym sektorze), jako najważniejszego strażnika realizowanych wartości i dobrego imienia działalności społecznej. Możliwości sektora w dużej mierze będą zależeć od jego wizerunku;
- po drugie, zadbać o to, by warunki działania inicjatyw społecznych były przyjazne dla aktywności, filantropii i samopomocy, a działalność ta znajdowała oparcie w dobrze wykorzystanych zasobach finansowych i dobrze przygotowanej kadrze działaczy społecznych i pracowników;
- po trzecie, starać się, by silny i zintegrowany sektor budował partnerskie relacje z pozostałymi sektorami, w oparciu o solidne podstawy współdziałania, przy zachowaniu równoprawności i niezależności partnerów.
Zapisy mapy:
5.1. Sektor obywatelski działa na zasadzie partnerstwa, przejrzystości i rozliczalności
25. Działania na rzecz współpracy wewnątrzsektorowej, tworzenia partnerstw i reprezentacji na różnych szczeblach życia społecznego (realizacja Mapy).
26. Działania na rzecz samokontroli, jawności i przejrzystości funkcjonowania organizacji oraz demokratycznego zarządzania w organizacjach, w tym wzmocnienia pozycji członków oraz ciał nadzorczych i kontrolnych.
27. Działania na rzecz tworzenia systemu wsparcia organizacji wrażliwego na ich potrzeby.
5.2. Organizacje działają w sprzyjających warunkach prawnych i w oparciu o wystarczające zasoby
28. Monitorowanie systemu prawnego dotyczącego aktywności obywatelskiej oraz działania na rzecz jego uproszczenia i dostosowania do potrzeb obywateli.
29. Działania na rzecz wypracowania rozwiązań sprzyjających niezależności i samowystarczalności organizacji: pozabudżetowe źródła finansowania i reforma dotychczasowych sposobów finansowania budżetowego (1%, zlecanie zadań).
30. Działania na rzecz wzmacniania personelu organizacji oraz wzmacniania organizacji w roli przyjaznych pracodawców.
5.3. Sektor organizacji jest wiarygodnym partnerem dla biznesu i administracji
31. Działania na rzecz rozwoju współpracy z biznesem, w tym w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu.
32. Działania na rzecz rozwoju współpracy z administracją publiczną.